LUIGI MALERBA - Salto Mortale [recenzja #127]

 

Enigmatyczna, momentami intrygująca, książka.

***

📕 WYDAWNICTWO: Czytelnik

🕒 ROK WYDANIA: 1971

📖 ILOŚĆ STRON:  210

                    OCENA:                      

               

 

  

Salto Mortale to intrygująca powieść, która momentami może się podobać, ale przez większość czasu z perwersyjną przyjemnością skupia się na zapędzaniu czytelnika w kozi róg.

Początkowo Malerba pozwala nam myśleć, że poznajemy historię niejakiego „Giuseppe zwanego Giuseppe” (to nie pomyłka), handlarza złomem i domokrążcę, który przypadkiem znajduje trupa leżącego przy Średniowiecznej Baszcie. Giuseppe postanawia rozpocząć własne śledztwo. Tym bardziej, że niedaleko ciała znaleziono zakrwawiony nóż. Tymczasem podejrzenia policji padają na tajemniczego człowieka z czarnym rowerem…

Zaczyna się jak klasyczny kryminał, ale bardzo szybko przestaje nim być.

Akcja – o ile można tu mówić o jakiejkolwiek akcji – toczy się na słonecznej równinie Pavona niedaleko Rzymu. Jak wspomniałem, popełnione zostaje morderstwo. I niby jest śledztwo, są podejrzani, tropy, kolejne ofiary, ale wydarzenia te dzieją się gdzieś na drugim, albo i trzecim planie, wspomniane mimochodem w monologu (?) głównego bohatera. Wszystko jest tu jakieś wykoślawione.

Wkrótce okazuje się, że wprawdzie pojawiają się kolejni podejrzani: miejscowy rzeźnik, kąpielowy, czy łapacz much, ale wszyscy z nich również mają na imię Giuseppe. Co to ma znaczyć? Czy to jedna osoba i jej fantazje? Rozszczepienie osobowości? Osobiście skłaniam się ku tezie, że to jednak różnorakie postacie, ale przez wrzucenie ich do jednego wora włoski pisarz chce coś przekazać. Niezależnie od tego, czy jesteśmy złomiarzem, rzeźnikiem, czy policjantem, wykonujemy identyczne salta, w rytm życia i codziennego znoju.

Jeśli chodzi o kobiety, sytuacja również wymyka się spod kontroli. Bohaterka kobieca jest w zasadzie tylko jedna, chociaż występuje pod – o ile dobrze policzyłem – czternastoma różnymi imionami (!). Wszystkie z nich są podobne: Rosalma, Rosmunda, Rosina, Rossanda, Rosalinda, Rosalba, Rossanda, Rosangela, Rosella, Rossana, Rosalia, Rosetta, Rosaria, Rosanna. Po co ta cała maskarada? W każdym razie, bohater – nasz Giuseppe – jest w związku/relacji z kobietą o 14 imionach. To z nią dzieli się informacjami o postępach śledztwa, komentuje jego postępy, czy aranżuje chińską grę erotyczną. Muszę w tym momencie ostrzec czytelników o słabszych nerwach – Salto Mortale zawiera sceny opisujące lizanie ludzkiego oka. Na samą myśl o tym przechodzą mnie dreszcze obrzydzenia.

Tak wyglądał Luigi Malerba.
(źródło: www.studenti.it)

To właśnie od „Rosalindy” Giuseppe dowiaduje się, że chłopiec przynoszący im mleko jest w rzeczywistości jego synem. To ona opatruje ranę na jego szyi. W ich rozmowach autor nieraz przemyca ciekawe wątki i teorie, na przykład tę o naturalnych symetriach.

Chodzi o bliźniaczo podobne do siebie wydarzenia lub sytuacje, które występują w różnych miejscach i o różnym czasie, całkowicie niezależnie od siebie. Rozmawiasz właśnie ze swoim bratem o nowej Toyocie? Jest pewne, że gdzieś na świecie, w tej samej chwili, ktoś inny rozmawia ze swoim bratem na ten sam temat, mogą mieć nawet tyle samo lat i tak samo na imię.

Narrator jest pewnie po części samym Malerbą. W jednym fragmencie podkreśla swoją chorobliwą upartość – dokładnie tak samo, jak bohater słynnej powieści Malerby pt. Wąż, który często powtarzał, że jest gorszy niż święta Inkwizycja.

Ale jak sobie wbiłem w głowę że złowię go w sieć jestem bardziej uparty niż policja która jest uparta jak muł. A ja jestem bardziej uparty niż oni oboje, niż muł i policja.

W zakrzywionej czasoprzestrzeni Malerby kilka punktów orientacyjnych trzyma nas przy życiu. Jednym z nich jest audycja radiowa nadająca muzykę fińskiego kompozytora Jeana Sibeliusa, którego narrator szczerze nie znosi.

Radio w Trzecim Programie nadawało godzinę z Sibeliusem, nie podoba mi się ten muzyk. Dlaczego godzina? Pół godziny byłoby dla niego aż nadto.

Bez nich katastrofa murowana, chociaż Malerba stosuje pewne subtelne zabiegi, które powodują, że nawet owe fundamenty, narracyjne dogmaty się rozsypują i zaczynamy w nie wątpić.

... a tak Jan Sibelius.
(źródło: www.turunmusiikkijuhlat.fi)

Wspomniany Sibelius powraca kilka razy, ale uważny czytelnik zwróci uwagę, że jednego razu muzykę Fina nadaje Program Trzeci, innym razem jest to Program Drugi lub Pierwszy. Włoski pisarz podsuwa czytelnikowi poręcz do łatwiejszej wspinaczki, ale ta poręcz nie jest do niczego przytwierdzona, wisi w powietrzu i stanowi tylko ułudę stabilności.

Dziwne pomysły i eksperymentalne ciągatki Luigiego Malerby przestają dziwić, gdy przypomnimy sobie, że należał do włoskiego ruchu literackiej awangardy Neoavanguardia, obok m.in. Umberto Eco.

Mól ulubiony cytat z powieści:

Policja rozpracowuje na zimno przestępstwa popełnione na gorąco, dlatego często nic nie rozumie.

Ciekawa jest także postać narratora. Jest bardzo, hmm,  ludzki… Myli się, ma wątpliwości, daleko mu do wszechwiedzącego omnibusa. To sugeruje, że książka jest jednym wielkim monologiem Giuseppe.

Na prawo i na lewo od drogi są krzewy oleandrów z czerwonymi i różowymi kwiatami. Za krzewami są oliwki kilka pinii żywopłot z mącznicy dwa stare dęby zaorane pole dwa rzędy winorośli łąka. Dobrze może przesadziłem, nie ma tego wszystkiego co powiedziałem ale niewiele brakuje.

Salto Mortale nasycone jest dużą dawką absurdu. Przykładowo, gdy mowa o zanieczyszczeniu powietrza w miastach, narrator-Giuseppe wysuwa pomysł zbudowania gigantycznych rurociągów, które tłoczyłyby do miast świeże powietrze znad morza i rejonów górskich.

Wydaje mi się, że jeden z rozdziałów to opis sytuacyjny widziany oczami rzeczonego trupa, który leży w miejscu i nie może się nawet poruszyć, chociaż rejestruje to, co się dzieje wokół niego.

Mrówki nie dają mi spokoju, nie mam ani chwili wytchnienia. Źdźbło trawy włazi mi w ucho kamień gniecie mnie w plecy muchy krążą po mojej twarzy po nosie wargach oczach. Słońce parzy mi skórę oczy wyłażą mi na wierzch. Czuję lekkie ukłucia, czy to muchy czy mrówki? Ktoś mnie dotyka dlaczego mnie dotykacie?

Narracja początkowo przypomina zeznanie bądź rozmowę Giuseppe (którego?) ze swym przyjacielem.  Nie zaskoczę nikogo zdradzając, że później zaczynamy w tę wersję wątpić. Przez pewien czas zdawało mi się, że czytam jednak monolog głównego bohatera, a później że to mieszanka jego myśli, snów i przeżyć.

Gdy mówi, że wydaje mu się, że ktoś czyha na niego w krzakach lub celuje z ukrycia z pistoletu, nie ufamy mu. Z każdej strony węszy spisek. Dlatego w pełni zgadzam się ze zdaniem, które przeczytałem gdzieś w internecie:

„Całą powieść przenika poczucie mrocznego zagrożenia, machinacji na wielką skalę, która ciąży nad światem”.

Podsumujmy więc, co wiemy o książce Luigiego Malerby. Nie wiemy, jak interpretować wypowiedzi tytułowego bohatera; nie jesteśmy pewni, kim on jest ani czy to, o czym mówi, zdarzyło się naprawdę. Sprawy nie ułatwia szczątkowa interpunkcja: są wprawdzie kropki i okazjonalne przecinki, ale tych drugich jest zdecydowanie za mało, przez co wypowiedzi bohaterów nieraz zlewają się w jeden, rwący potok, w którym naprawdę łatwo się zagubić.

Salto Mortale to książka w proszku. Czego nie tkniemy, natychmiast się rozsypuje. Ściemniający narrator, zaprzeczająca sobie fabuła, wszystkie męskie postacie noszą te same imię, zaś żeńska bohaterka nazywana jest na kilkanaście różnych sposobów. Dzięki tym zabiegom autora, linia fabularna wymyka się czytelnikowi z rąk, a wątki fruwają we wszystkich kierunkach.

Fragment nietuzinkowego spisu treści.
(fot. Milczenie Liter)

Dla jednych będzie to zaletą, dla innych wadą. Dla mnie raczej to pierwsze. A wady? Salto Mortale ma ich kilka. Jest to książka trudna w odbiorze. O rozmytej strukturze, ograniczonej interpunkcji już wspominałem; do tego dochodzi brak akcji, eksperymentalne prowadzenie narracji (brak typowych dialogów, strumień świadomości), łączenie jawy ze snem, a nawet teraźniejszości z przyszłością (vide pojawiająca się nagle futurystyczna wizja Baszty Średniowiecznej i jej otoczenia za kilkanaście lat). Wszystko to powoduje, że lektura wymaga skupienia i nie należy do najprzyjemniejszych. Książka jest nieco chaotyczna, choć to jeszcze nic w porównaniu do Węża, którego fragment w przekładzie Katarzyny Skórskiej można przeczytać w czasopiśmie „Literatura na Świecie” (nr 11-12/2023).

Koło życia jest tylko jedno. Więc nie podoba mi się to koło. Widzę jak idą sprawy, to znaczy idą wszystkie naprzód w szeregu, jedna za drugą ale w pewnej chwili zaczynają biec, musisz robić salto mortale żeby nie wpaść pod koło.

Myślę, że o tym właśnie jest ta książka – swe przesłanie ukrył Malerba w rozdziale 24. Pod koniec książki uśmierca wszystkich podejrzanych (pamiętamy, że być może są oni projekcją jednej osoby); kąpielowy ginie w płomieniach podczas próby podpalenia rozlanej na morzu nafty, zagrażającej plaży; rzeźnik tonie w dwudziestu centymetrach wody, a łapacz much zostaje zmiażdżony pod gruzami zawalonego mostu. Który Giuseppe pozostaje przy życiu? Czy jest niewinny, czy to faktycznie jego policja powinna chronić? Na te pytania czytelnik musi odpowiedzieć sobie sam.

Szczerze mówiąc, mam wątpliwości, czy opisane w książce wydarzenia faktycznie miały miejsce. Nie zdziwiłbym się, gdyby były to jedynie sny, myśli, marzenia i projekcje Giuseppe. Ot, kolejna niewiadoma do okrutnego równania Luigi Malerby; równania, w którym więcej niewiadomych niż danych; równania, którego nie da się rozwiązać.