MARCEL AYMÉ - Zielona kobyła [recenzja #67]

 

Przezabawna wiejska perełeczka.

***

📕 WYDAWNICTWO: Czytelnik

🕒 ROK WYDANIA: 1960

📖 ILOŚĆ STRON: 266

OCENA:    

   

Marcel Aymé (1902 – 1967) to kolejny przedstawiciel „prozy zapomnianej”. Chociaż Francuz pisał komedie, opowiadania, bajki dla dzieci, obyczajówki, a kilka z nich przetłumaczono na język polski, mam wrażenie, że kompletnie utonął w mrokach niepamięci.

Ci, którzy bulwersują się, że jego historie dla dzieci pełne są śmierci, krwi, zabójstw i martwych zwierząt, będą się nadal bulwersować, ponieważ francuski pisarz i tym razem bez zbędnych ceregieli wsadza kij w mrowisko. Opisując francuską wieś Claquebue, nie zawaha się zaglądać wieśniakom do majtek, a ich żonom pogrzebać co nieco pod spódnicami. Całość doprawił jeszcze wątkiem kazirodczym i ożywił brykającymi dzieciakami, próbującymi wydłubać sobie nawzajem oko ogonem psa.

Cała historia zaczyna się w chwili, gdy w Claquebue na świat przychodzi zielona kobyłka. Moje zdziwienie tym faktem nie zdążyło jeszcze opaść, a Aymé zdążył w tym czasie uśmiercić głównych, jak mi się wówczas zdawało, bohaterów. Mało tego, rozzuchwalony posunął się dalej i bez żadnego ostrzeżenia uśmiercił także tytułową kobyłę. Jak to?! - bulwersowałem się. Nie minęło jeszcze 13 stron, a francuski szubrawiec dobrze się bawił; pozbawiał życia wszystkich jak leci. Przyznaję, byłem tyleż skołowany, co zaskoczony. Innymi słowy:  Marcel Aymé dał solidne powody, by go polubić. Co też uczyniłem.

Autor "Zielonej kobyły" uwieczniony w mało sielankowej, miejskiej scenerii. 
(źródło: justforbooks.tumblr.com)

Więcej nie zdradzę, ale jedno muszę powiedzieć: sposób, w jaki autor utrzymał postać kobyły w narracji, mimo iż fizycznie już nie żyła, ociera się o geniusz. Przekonajcie się sami.

W Zielonej kobyle poznajemy historię kilku pokoleń rodziny Haudoinów, ale przez większość czasu narrator skupia się na głowie rodziny – Honoriuszu, jego żonie Adelajdzie, córce Julii, bracie Ferdynandzie (który jest weterynarzem). I chociaż obaj bracia szczerze się nie znoszą, złośliwy los nieustannie krzyżuje ich ścieżki.

Honoriusz jest szczerym, prostym człowiekiem – jeśli podoba mu się własna córka, to bez skrępowania mówi o tym na głos. Ferdynand wprost przeciwnie: jest fanatycznym katolikiem, skrytym w sobie, kontrolującym każdy ruch swoich dzieci w obawie przed narażeniem ich na sprośności życia doczesnego. Lubuje się w wymierzaniu bezlitosnych kar i atakowaniu znienacka pytaniami („w którym roku był Traktat wersalski?”). Swemu ukochanemu synowi Fryderykowi zagroził nawet pozbawieniem deserów aż do momentu osiągnięcia przez niego pełnoletniości. Oto, czym sobie na to zasłużył biedny Fryderyk. Ostrzegam, że podczas tej sceny wybuchnąłem głośnym, niekontrolowanym śmiechem.

Fryderyk jako pilny uczeń cieszył się względnym zaufaniem. Jednakże i z nim rozegrała się wielka i tragiczna scena, kiedy między podręcznikami ojciec odkrył książkę o uświadomieniu płciowym. Dziełko to, obłożone w granatowy papier, nie różniło się niczym od innych książek Fryderyka, ale jeśli chodzi o wykrycie zgorszenia, weterynarz miał węch niezawodny. Otworzywszy dziełko przypadkiem natrafił na przekrój jądra w czternastokrotnym powiększeniu. Trzęsąc się ze złości, wpadł do jadalni, gdzie cała rodzina zebrała się na posiłek wieczorny, i zaczął potrząsać owym jądrem przed nosem winowajcy.

- No kolana, łotrze! Wyrodny synu! Nie masz źdźbła szacunku do własnych rodziców!

Aymé jest niesamowicie pomysłowy. Gdy wczytamy się dokładniej, zauważymy, że nawet w sposobie narracji poniża on Ferdynanda. Ogólnie historia sprawia wrażenie opowiedzianej całkiem obiektywnie, ale w wielu dialogach kwestie wypowiadane przez Ferdynanda nie są nawet opisane. Czytelnik musi się domyślić, kto je wypowiada; zupełnie jakby imię weterynarza było zakazane. Nie spotkałem się jak dotąd z książką, w której autor z taką satysfakcją upokarza własnego bohatera.

W tryby swej machiny autor wrzucił także wielu drugoplanowych bohaterów. Większość z nich zostaje zmielona w drobny mak i prześlizguje się niezauważenie przez stronice powieści, warto natomiast zatrzymać się przy dwóch postaciach: proboszczu i listonoszu. Obaj z racji na swą profesję cieszą się dużym szacunkiem niewielkiej, ale jurnej społeczności Claquebue.

Proboszcz bez skrupułów steruje zachowaniami wieśniaków. Skategoryzował wszystkie rodziny i podzielił na trzy główne typy, według poziomu ich moralności. W zależności od przyznanej kategorii, o niektóre boże owieczki troszczył się bardziej, inne bezustannie beształ, resztę natomiast uważał za nie do odratowania i miał w głębokim poważaniu. Między innymi naszego Honoriusza Haudoina. Co niedzielę wykazywał z ambony, że Bóg pomnaża zasobność tych ludzi, którzy niechętnie pieszczą swoje żony. Dbał więc nie tylko o moralność, ale także regulował przyrost naturalny wioski. Był filtrem blokującym wszelkie zgorszenie. Poza jednym wszak wyjątkiem.

W krągłościach pośladków zgoła nie widział kobiecości, traktował je jak strefę neutralną i kojarzył zawsze w wyobraźni z nocnikiem, co jeszcze potęgowało jego wesołość.  Była to jedyna część ciała kobiety, której widok uważał za zabawny, a nawet przyjemny. (…) Czuł, że pod tym względem ma aprobatę kościoła, który zawsze przyznawał rację geniuszom francuskim, że diabeł nie obrał sobie siedliska w tym jędrnym miejscu.

Drugą z postaci, która zasłużyła na osobny akapit, jest listonosz Deodat. Człowiek starszy, tuż przed emeryturą, rzetelny i pracowity, mimo iż chodzi krzywo jak piechur. Nie chcę tutaj psuć nikomu lektury, ale warto zwrócić uwagę na fakt, iż każde pojawienie się Deodata niesie ze sobą poważne konsekwencje. Cokolwiek nie zrobi, zawsze wpływa w poważny sposób na dalszy rozwój fabuły. Nie rozgryzłem do końca jego misji, ale czuję, że Aymé przydzielił mu specjalną rolę. Rolę sztukmistrza z drugiego szeregu.

Kadr z filmu "Zielona kobyła" (La jument verde) z 1959 roku
(źródło: domena publiczna)

Największą zaletą Zielonej Kobyły jest niewymuszone, swojskie poczucie humoru. Nadaje się ono wręcz idealnie do obśmiewania wad ludzkich. Tak, ludzkich, bo nie oszukujmy się: nie chodzi tu o wieśniaków, czy o mieszczan. Aymé wznosi się wyżej, swym kąśliwym spojrzeniem obejmując ogół rodzaju ludzkiego, nie wyłączając mnie, Ciebie, Magdy Gessler, czy Macieja Kurzajewskiego.

I Kasi Cichopek.

W lecie matka ich miała zwyczaj myć sobie nogi w pierwszą niedzielę miesiąca. Stawiała szaflik na środku kuchni, wybierając moment, kiedy cała rodzina była zgromadzona, by miłą rozmową osłodzić sobie przykry obowiązek higieny.

Wielką rolę w życiu każdego porządnego rolnika grała erotyka (rola à rolnik, zgrabna gra słów). I znowu, autor opisuje zwyczaje mieszkańców z ciepłą życzliwością, subtelnie podkłuwając to tu, to tam:

Honoriusz zdradzał żonę jedynie przy okazji,(…) ale był to nieledwie obowiązek zawodowy. (…) W porządnych wieśniaczych domach istniał ogólnie uznawany zwyczaj, że zaufana służąca dla przyjemności pana dublowała rolę małżonki, i Adelajda nie miała nic przeciwko temu.

Trudno powstrzymać się od śmiechu, gdy przedsiębiorczy Haudouin dobija targu z obłożnie chorym Filibertem. W grę wchodziły poważne sprawy, łącznie z urzędem mera wioski. W zamian za pokaźną sumkę, Filibert zobowiązuje się, że umrze dopiero po trzech tygodniach, i ani dnia wcześniej. A że był człowiekiem honoru, słowa dotrzymał.

Nie przebywałem nigdy na francuskiej wsi, ale zakładam, że obraz przedstawiony w Zielonej kobyle jest reprezentatywny, a Aymé wie, o czym pisze. To tylko dodaje książce powabu. Serdecznie polecam tę utrzymaną w kpiarskim tonie powieść, trzymającą w napięciu od początku do końca, z rodzinną historią opowiedzianą bez cenzury, momentami zaskakującą w warstwie formalnej.

Przezabawna wiejska perełeczka!